در مورد مرگ پدیدهای روانشناسی است که تا مدتها تصور میشد تنها در انسانها وجود دارد به این مفهوم که جانداران دیگر غیر از انسان متوجه لحظات پایانی عمر خود و همنوعان خود نمیشوند و طبیعتا عکس العمل خاصی در این لحظات ار خود بروز نمیدهند.
اما تحقیقاتی وجود دارد که نشان میدهد مرگ آگاهی (death awareness) در جانوران دیگر نیز وجود دارد و با مطالعه دقیق رفتار آنها میتوان نتیجه گرفت که لحظات پایان عمر حیوانات برای خودشان و اطرافیانشان قابل درک است.

1- شامپانزه

شامپانزه های شبیه ترین ِ موجودات به انسان به لحاظ تکاملی هستند و خصوصیات فیزیکی و روانشناختی مشابه زیادی با انسانها دارند. پیرامون پدیده مرگ آگاهی نیز اخیرا مجله تخصصی "روند حیات" مقالهای چاپ کرده که در آن به تحقیق گروهی از پژوهشگران بریتانیایی دانشگاه استیرلینگ اشاره شده است. این پژوهشگران رفتار شامپانزهها را هنگام مرگ یکی از اعضای گروه به دقت زیر نظر گرفتند و متوجه شدند گروه شامپانزهها در برابر عضوی از گروه که در آستانه مرگ است رفتار دیگری دارند. جیمز آندسون نویسنده مقاله میگوید: "نتیجه بررسیهای ما در رفتار شامپانزهها، نشان میدهد که هوشیاری در مورد مرگ در این حیوانات بسیار عمیقتر از آن است که تا کنون تصور میشد".
بخشی از این تحقیق در اسکاتلند صورت گرفته است. زیست شناسانی که مدتها محل زندگی شامپانزهها در باغ وحش اسکاتلند را زیر نظر گرفتند برای مثال به مرگ شامپانزه ماده پنجاه سالهای در سال 2008 اشاره میکنند. در روزهای نزدیک به مرگ این شامپانزه، پژوهشگران دریافتند که سایر اعضای گروه رفتار بسیار آرامی دارند و به شامپانزه ضعیف و رنجور توجه بیشتری میکنند.
در آخرین ساعات زندگی او نیز همه اعضای گروه روی سکوی نزدیک او جمع شده و آرام پوست او را نوازش میکردند. پس از مرگ این شامپانزه ماده همه از او دور شدند و تنها دختر او تمام شب را کنار مادرش باقی ماند. نکته جالب دیگری اینکه حتی پس از چند روز و عادی شدن رفتار شامپانزهها، آنها تا چند روز روی سکویی که شامپانزه پیر آخرین ساعات زندگیاش را روی آن گذراند جستوخیز نمیکردند.
تحقیق دیگری توسط محققین دانشگاه آکسفورد در کشور گینه بیسائو انجام شد که در این تحقیق آنها شاهد مرگ دو فرزند کم سن شامپانزه ماده بودند. شامپانزه مادر در روزهای آخر بسیار بیتاب و کمک حال فرزندان بود و پس از مرگ آنها نیز جسدشان را تا مدتها با خود حمل و به مکانهای مختلف جابجا میکرد و در نهایت با حالتی حاکی از افسردگی جسدها را رها میکند تا شامپانزه های دیگر جسد نیمه باقیمانده را ببرند. به گفته دورا بیرو مسئول این تیم تحقیقاتی "این پژوهش نشان میدهد که توانایی درک مرگ و ارتباط عاطفی عمیقی میان بچه شامپانزهها و مادرشان وجود دارد که حتی تا بعد از مرگ آنها نیز ادامه خواهد داشت".
در آخرین ساعات زندگی شامپانزه ماده همه اعضای گروه روی سکوی نزدیک او جمع شده و آرام پوست او را نوازش میکردند.

2- فیل

تحقیقات زیادی از جمله یک کار مطالعاتی توسط دانشمندان دانشگاه آکسفورد در کشور کنیا در آفریقا که سالها به طول انجامیده اثبات میکند که فیلها نسبت به مرگ آگاهند و در لحظات مرگ با یکدیگر مهربانتر میشوند. این تحقیق که نتایج آن توسط دانشکده جانورشناسی دانشگاه آکسفورد منتشر شده نشان میدهد که نه تنها خویشاوندان درجه اول بلکه بقیه فیلها نیز نسبت به فیلی که لحظات آخر زندگی را میگذراند توجه ویژه دارند و با حالتی حاکی از ترحم تلاش میکنند نیازهای او را رفع کنند. در این مطالعه که فیلی در حال مرگ بود، پنج خانواده از فیلهای دیگر به حالت پرستاری به فیل در حال مرگ سر میزدند و به او برای زنده ماندن کمک میکردند.
بررسی رفتار این فیلها علاوه بر ضبط صوتی و تصویری با استفاده از ردیابهای رادیویی که بر روی بدن فیلها نصب شده بود انجام شده است.
مسئول تیم تحقیقاتی در کنیا میگوید "این واکنشها نشان میدهد که چگونه انسانها و فیلها احساسات مشترکی دارند، مانند هشیاری نسبت به مرگ و مراقبت و محبت نسبت به موجود در حال مرگ". محققان معتقدند که مشابه این رفتار فیلها در دلفینها نیز مشاهده شده است.

3-قو

قوها پرندگان زیبا و از مخلوقات خارقالعاده خداوند هستند که به سبب تک همسری در طول عمر (monogamy) به سمبل عشق و وفاداری در بسیاری از فرهنگها تبدیل شدهاند. اگر چه پدیده تکهمسری در بین پرندگان تا نود درصد (در برابر هفت درصد در پستانداران) وجود دارد، اما نکته متمایز کننده این دسته از غازیان نظریاتی است که در مورد مرگآگاهی آنها خصوصا گونه قوهای گنگ (Mute Swan) وجود دارد. گفتنی است که در دسته بندیهای پرنده شناسی قو (swan) با غاز (goose) متفاوت است در حالیکه بسیاری از افراد آنها را به اشتباه یکی میدانند.
با اینکه در سال 2001 پترسون و همکارانش در کتاب راهنمای پرندگان انگلستان و اروپا ذکر میکنند که قوهای گنگ در طول زندگی کاملا بی صدا نیستند ولی مثل غازهای وحشی صداهای گوشخراش و بلند از خود تولید نمیکنند، اما نام قوهای گنگ همچنان بر این جانداران مانده است.
در افسانههای قدیمی آمده که قوی گنگ در طول عمر هیچ صدایی تولید نمیکند و تنها در نزدیکی لحظات مرگ، به گوشهای دنج پناه برده و آوازی زیبا به عنوان اختتامیه عمر عاشقانه خود میخواند که با اتمام آواز جانش را از دست میدهد. در اسطورههای قدیمی ذکر شده که قو در لحظات مرگ به محل اولین جفتگیری خود مراجعت کرده و آواز سر میدهد. اصطلاح "آواز قو" به معنی آخرین کار باشکوه یک فرد یا یک مجموعه برگرفته از همین افسانه ها است.
هنوز کسی به درستی نمیداند که آیا قوها واقعا آخرین لحظه های زندگی خود را تشخیص میدهند یا خیر اما افسانه ها و تعاریف نمادین در مورد این جانداران زیبا همچنان در فرهنگهای مختلف پابرجاست.
هنوز کسی از جانورشناسان به درستی نمیداند که آیا قوها واقعا آخرین لحظه های زندگی خود را تشخیص میدهند یا خیر و این مطلب بحث انگیز موضوع تحقیقی جامع مانند آنچه در مورد شامپانزه ها، فیلها و دلفینها انجام شده، نبوده است، اما افسانهها و تعاریف نمادین در مورد این جانداران زیبا همچنان در فرهنگهای مختلف پابرجاست.